Ensemble(s) στα Άκρα
Ensemble films ή αλλιώς εκεί όπου ο ήρωας δεν είναι μόνο ένας.
Festen και Happiness. Boogie Nights και Short Cuts. 12 Angry Men. Seven Samurai. Pulp fiction και Magnolia. Οι ήρωες είναι πολλοί. Γεμίζουνε τα πλάνα. Ο καθένας με τη δικιά του ιστορία. Οι ιστορίες τους κινούνται παράλληλα, μπλέκονται για λίγο και μετά χωρίζουν για να συναντηθούν ξανά αργότερα και να μας οδηγήσουνε όλες μαζί στο τέλος της ταινίας. Σε κάποιες όμως ταινίες ensemble, η αφήγηση παρεκκλίνει από τα παραπάνω, ακολουθώντας μια ακόμα πιο ιδιότυπη μορφή. Οι ήρωες, σ’αυτές τις ταινίες, δεν αναπτύσσονται παράλληλα, αλλά συνυπάρχουνε από τα πρώτα ακόμα πλάνα της ταινίας. Βρίσκονται όλοι τους από την αρχή άρρηκτα συνδεδεμένοι.Ήρωες που ζούνε μέσα σε ένα πολύ συγκεκριμένο πλαίσιο. Ήρωες εγκλωβισμένοι σ’ένα σύστημα που τους ορίζει. Ήρωες με κοινά χαρακτηριστικά, κοινές ιδιότητες και ρόλους. Ήρωες που δρουν και αντιδρούν μαζί. Ήρωες που δείχνουν να μην μπορούν να υπάρξουν έξω από αυτό το σύνολο, έξω από την ομάδα.
Ένα κοινόβιο σ’ένα πύργο όπου κατοικούνε μόνο σωσίες διασήμων. Ένα ίδρυμα όπου ζούνε μόνο νάνοι. Ένας θιάσος που γυρνάει στην ελληνική επαρχία και ανεβάζει την Γκόλφω κάθε βράδυ. Ένας λόχος Γάλλων στρατιωτών στην αφρικάνικη έρημο. Σε αυτές τις ταινίες, η ομάδα φθάνει στην πιο ακραία της μορφή. Αποκτά τη δική της υπόσταση. Γίνεται κι αυτή χαρακτήρας μέσα στην ταινία. Μπαίνει στο κέντρο της αφήγησης και ορίζει την εξέλιξη του μύθου. Στο Innocence της Hadzihalilovic, η ομάδα αποτελείται από κορίτσια προεφηβικής ηλικίας. Μικρά κορίτσια, που ζούνε σε ένα παράξενο οικοτροφείο. Όλες φοράνε άσπρες στολές. Όλες έχουν πλεξούδες στα μαλλιά. Το μόνο που τις διαφοροποιεί είναι το χρώμα της κορδέλας. Το χρώμα δείχνει την ηλικία τους, τη θέση τους μέσα στην ομάδα. Η πιο μικρή φοράει την κόκκινη κορδέλα. Η πιο μεγάλη, η αρχηγός, φοράει τη μωβ. Πιο σκληρή, πιο συμφιλιωμένη, επαναλαμβάνει στα κορίτσια τους κανόνες που πρέπει να ακολουθούν. Η αφήγηση δομείται πάνω στην αλληλουχία των ομαδικών και των προσωπικών σκηνών τους. Η εναλλαγή αυτή συνεχίζεται μέχρι το τέλος της ταινίας. Στις προσωπικές σκηνές, η κάμερα προσεγγίζει τους χαρακτήρες των μικρών κοριτσιών. Αποκαλύπτει τις σκέψεις και τους φόβους τους. Στις ομαδικές σκηνές, που τις διαδέχονται, τα κορίτσια γίνονται πάλι ένα. Η ομάδα κυριαρχεί. Η δομή δείχνει τη δύναμή της. Τα κορίτσια, σαν ένας χαρακτήρας, σαν ένα σώμα, κινούνται μαζί υπάκουα και εκτελούν το πρόγραμμά τους.
Στην επόμενη ταινία της, η Lucile Hadzihalilovic θα ασχοληθεί ξανά με την ιδέα του συνόλου. Αυτή τη φορά με διαφορετικό τρόπο. Στο Evolution, σ’ένα μικρό, άγνωστο νησί ζούνε μόνο γυναίκες και αγόρια. Εδώ, σε αντίθεση με το Innocence, o πρωταγωνιστής είναι ένας. Ένα μικρό αγόρι. Πάνω στο νησί, όμως, μαζί του, ζούνε κι άλλα, πολλά μικρά αγόρια. Όλα έχουνε μια γυναίκα-μητέρα. Όλες οι μητέρες μοιάζουν. Όλα τ’αγόρια, όπως και ο πρωταγωνιστής, φαίνονται ανήμπορα, φοβισμένα. Όλα μοιάζουν να ζούνε εκεί παρά τη θέλησή τους. Οι μητέρες τους κρύβουν το ίδιο μυστικό. Τα ζευγάρια-καθρέφτες περικυκλώνουν τον μικρό ήρωα. Αντανακλούν διαρκώς την ιστορία του. Την «πολλαπλασιάζουν».
Σε αντίθεση με τους ήρωες της Hadzihalilovic, οι ήρωες στο Mister Lonely (H.Korine) έχουν επιλέξει την εξορία τους. Απομονωμένοι στον πύργο τους, μακριά από τον έξω κόσμο, φαίνονται λιγότερο μόνοι, λιγότερο φοβισμένοι. Η διαφορετικότητά τους εκεί δε μοιάζει απειλητική. Η Μέρλιν ζει μαζί με τον Τσάρλι Τσάπλιν και την 4χρονη κόρη τους, τη Shirley Temple. Ο Πάπας κοιμάται με τη Βασίλισσα της Αγγλίας. Ο Μάικλ Τζάκσον χορεύει μόνος του πάνω στο βράχο. Όλοι ζούνε μαζί, μέσα στους ρόλους που έχουν διαλέξει. Σε μια από τις πιο συγκινητικές σκηνές της ταινίας, όλοι οι σωσίες προχωράνε μαζί στην κατηφόρα. Οι φιγούρες τους φωτίζονται από τα φαναράκια που κρατάνε. Προσπαθούν να τραγουδήσουνε μαζί το “Cheek to Cheek”. Στην αρχή ψιθυριστά, μετά όλο και πιο χαρούμενα, πιο δυνατά. Αρχίζουν να γελάνε. Το τραγούδι τους όμως διακόπτεται ξαφνικά. Όλοι σωπαίνουνε μαζί όταν αντικρίζουν το σώμα της Μέρλιν που κρέμεται άψυχο στο δέντρο. Τα συναισθήματά τους ενώνονται μες στο σκοτάδι. Γίνονται το συναίσθημα της ομάδας. Ο πόνος διογκώνεται καθώς στέκονται όλοι μαζί βουβοί ακίνητοι μέσα στο δάσος.
Η ίδια ακριβώς σκηνή «επαναλαμβάνεται» από μια άλλη ομάδα στο Θίασο του Θ. Αγγελόπουλου. Οι σωσίες εδώ είναι ηθοποιοί. Η ομάδα είναι ο περιπλανώμενος θίασος. Ο θίασος, όπως και στο Mister Lonely, προχωράει στην κατηφόρα, χορεύοντας και τραγουδώντας. Πλησιάζει αργά προς τον επόμενο σταθμό του, προς το επόμενο χωριό. Το τραγούδι της ομάδας όμως και εδώ, διακόπτεται ξαφνικά. Οι ήρωες σταματάνε ταυτόχρονα το τραγούδι. Προχωράνε με αργά βήματα προς την πλατεία και η κάμερα γυρνάει αργά μαζί τους. Τα πτώματα δυο ανταρτών κρέμονται στην πλατεία του χωριού. Ο θίασος στέκεται αμίλητος και κοιτάει. Στην επόμενη σκηνή, ο θίασος προχωράει ξανά. Οι ηθοποιοί περπατάνε όλοι μαζί αργά στην ανηφόρα. Τα πόδια τους γλιστράνε πάνω στα χιόνια. Οι βαλίτσες τούς βαραίνουν και αυτοί γέρνουν. Η σιωπή τους, μετά το τραγούδι, γίνεται τώρα εκκωφαντική. Η κούραση και ο πόνος τους μοιάζουν να αντηχούν τον πόνο και το τραύμα ενός ολόκληρου λαού. Ο θίασος αυτός γίνεται μάρτυρας της Ιστορίας. Καθώς συνεχίζει να περιπλανάται μέσα στα χωριά, , ο Αγγελόπουλος τον ακολουθεί και τον μετακινεί μέσα στο χρόνο. Τον χρησιμοποιεί σαν όχημα κάνοντας μαζί του χρονικά άλματα, αποδομώντας συνεχώς και συνθέτοντας ξανά την Ιστορία. Εκεί που η διαδρομή του ήρωα μοιάζει μικρή για να αποτυπώσει τα τραύματα της Ιστορίας, έρχεται το σύνολο για να τα εξερευνήσει.
Όπως στο Θίασο, έτσι και στις περισσότερες πολεμικές ταινίες, η ομάδα, αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο. Το M.A.S.H.(R. Altman) ξεκινάει στον αέρα. Σωμάτα νεκρών και τραυματιών αιωρούνται σε ελικόπτερα υπό τους ήχους του “Suicide is Painless”. Τα ελικόπτερα προσγειώνονται αργά ανάμεσα στους στρατιώτες, μέσα στο στρατόπεδο, μέσα στην ομάδα. Το Full Metal Jacket (S.Kubrick) ξεκινάει με αλλεπάλληλα κοντινά πλάνα των στρατιωτών. Τους βλέπουμε όλους να κουρεύονται. Ξυρίζουνε τα κεφάλια τους με μηχανές. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, γίνονται όλοι ίδιοι. Η ομοιομορφία πρέπει να ειναι απόλυτη. Τα γυμνάσια ξεκινάνε. Η γεωμετρία κυριαρχεί. Σώματα παρατεταγμένα. Συμμετρικές συνθέσεις και παράλληλα travellings ακολουθούν τους στρατιώτες καθώς τρέχουν. Μια συμμετρία , που διαλύεται στο Beau Travail (C.Denis). Εκεί, τα σώματα των Γάλλων στρατιωτών δεν ξεχωρίζουν πια. Πηδάνε και χτυπάνε με δύναμη το ένα πάνω στο άλλο κάτω από τον καυτό αφρικάνικο ήλιο. Η οπερατική μουσική συνοδεύει τις βίαιες κινήσεις τους. Η οργή δε βρίσκει πουθενά διέξοδο. Μοιραία γυρνάει μέσα στην ομάδα. Διογκώνεται και σκάει. Ο θάνατος και στις δυο ταινίες μοιάζει αναπόφευκτος. Το σύστημα όμως δε σπάει. Η ομάδα συνεχίζει να προχωράει μετρώντας τις απώλειές της.
Σε μια από τις πιο σκοτεινές πολιτικές αλληγορίες, οι στρατιώτες αντικαθίστανται με νάνους. Ο χώρος και ο χρόνος καταργούνται. Ένα ίδρυμα χωρίς όνομα με αδιευκρίνιστο σκοπό. Ασπρόμαυρα πλάνα. Μια επανάσταση που έχει ήδη ξεκινήσει. Το Even dwarfs started small (W. Herzog) αρχίζει και οι νάνοι φωνάζουν και γελάνε δυνατά. Χοροπηδάνε όλοι μαζί γιορτάζοντας την ελευθερία τους. Τα γέλια τους ενώνονται και έτσι, η έντασή τους δυναμώνει. Γίνονται ένα γέλιο. Το γέλιο της ομάδας. Ένα γέλιο που μοιάζει όμως περισσότερο με κραυγή. Ένα γέλιο που εκπέμπει φόβο και απελπισία. Οι νάνοι συνεχίζουν την επανάστασή τους. Παίρνουν το αυτοκίνητο. Θέλουνε, μ’αυτό, να φύγουν. Το μεταφέρουνε μέχρι την αυλή. Δεν ξέρουν να το οδηγήσουν. Το αυτοκίνητο, ακυβέρνητο, αρχίζει να κάνει κύκλους γύρω τους. Οι νάνοι τρέχουν πίσω του. Πηδάνε πάνω του. Καίνε και πετάνε πράγματα. Το άγριο γλέντι τους όλο και δυναμώνει. Η φυγή δεν έρχεται ποτέ. Η αλληγορία, στο τέλος της ταινίας, αποκτά μια σκοτεινή, μια τραγική διάσταση. Η ομάδα, ανήμπορη να δραπετεύσει, στριφογυρνάει, όπως το αυτοκίνητο, εγκλωβισμένη αδυνατώντας να διαχειριστεί τη ελευθερία της.
